Odpowiedzialność odszkodowawcza pojęciowo mieści się w ramach odpowiedzialności prawnej. Odpowiedzialność prawna to określone prawem ujemne konsekwencje – zastosowanie sankcji – wobec określonego podmiotu, związane z zaistnieniem negatywnie ocenianego zdarzenia lub stanu rzeczy. W ramach odpowiedzialności prawnej mieści się jako jej podkategoria odpowiedzialność cywilna (także odpowiedzialność karna, konstytucyjna etc.). Odpowiedzialność cywilną określa się jako zobowiązanie określonego podmiotu zagrożone sankcją cywilną. Zobowiązaniu temu po stronie uprawnionego odpowiada możliwość jego przymusowego zaspokojenia za pomocą organów państwowych lub przez samopomoc w przypadkach przewidzianych przepisami. Przypadki odpowiedzialności odszkodowawczej stanowią najistotniejszy element odpowiedzialności cywilnej. Stosunek odszkodowawczy ma zawsze charakter cywilnoprawny. W odpowiedzialności odszkodowawczej jako przedmiot występuje spełnienie świadczenia odszkodowawczego.
Tradycyjnie odpowiedzialność odszkodowawcza dzielona była na dwa reżimy – deliktowy i kontraktowy. Podział ten poddany został krytyce jako niewystarczający, nieścisły, nieostry i niewyczerpujący. Wyniki dotychczasowych badań pozwalają na wyróżnienie następujących reżimów odpowiedzialności odszkodowawczej:
1) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika (zwany
także ex contractu);
2) z tytułu czynów niedozwolonych (zwany odpowiedzialnością ex delicto);
3) z tytułu wyrządzenia szkody przy wykonywaniu funkcji publicznych;
4) z tytułu wyrządzenia szkody przy wykonywaniu praw podmiotowych;
5) gwarancyjnej, obejmującego m.in. ubezpieczenia gospodarcze;
6) z tytułu poniesienia szkody w cudzym lub wspólnym interesie.
Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika.
Źródło zobowiązania, co do którego zaszło niewykonanie lub nienależyte wykonanie, pozostaje bez znaczenia. Może nim być umowa, czynność prawna jednostronna (np. przyjęcie przekazu), czynność faktyczna (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia), zobowiązanie z czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia, zobowiązania uregulowane w prawie rzeczowym, czy rodzinnym. W ramach reżimu “kontraktowego” dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za krzywdę doznaną przez wierzyciela wskutek niewykonania zobowiązania. Jest od tej zasady wyjątek – w judykaturze ETS (wyrok z 12.3.2002 r.) przyznano, w ramach odpowiedzialności z tytułu niewykonania zobowiązania, zadośćuczynienie za uszczerbek niemajątkowy polegający na zmarnowaniu urlopu.
Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych
Naprawienie szkody jest głównym świadczeniem dłużnika od początku istnienia zobowiązania. Przed wyrządzeniem szkody wierzyciela nie łączy z dłużnikiem żaden stosunek obligacyjny, którego naruszenie rodziłoby dług odszkodowawczy.
W ramach odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego lokuje się odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Charakterystyczne jest, że w ramach tej regulacji odstąpiono od zasady pełnego odszkodowania, szczegółowo uregulowano okoliczności zwalniające od odpowiedzialności, ograniczono jej stosowanie po stronie biernej do profesjonalistów.
Podkategorią w obrębie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych stanowi odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu wykonywania w sposób legalny funkcji władczych, publicznych, inaczej tzw. szkód legalnych. Zdarzeniem szkodzącym może być wykonywanie uprawnień w legalnym akcie władzy. Z wyrządzeniem szkody legalnej będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy zachowanie szkodzące podjęto, przynajmniej w części, w interesie publicznym. Zobowiązanie do naprawienia szkody wynika tu z wyraźnie stanowiących przepisów prawa (np. art. 112-135 ustawy o gospodarce nieruchomościami, art. 29, 30, 50 ust. 4 i 68 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
Odpowiedzialność z tytułu wyrządzenia szkody przy wykonywaniu praw podmiotowych
Także ta odpowiedzialność odszkodowawcza powstaje tylko wtedy, gdy wynika to z wyraźnego przepisu prawa, bowiem zachowanie nie jest bezprawne (np. art. 149 i 182 § 1 KC, prace geologiczne wykonywane na podstawie koncesji, wydobywanie kopalin, szkody górnicze, przy polowaniu).
Odpowiedzialność gwarancyjna
W odpowiedzialności tej dłużnik zobowiązuje się w umowie do naprawienia szkody, którą wyrządzi wierzycielowi on sam, osoba trzecia lub zajście jakiegoś zdarzenia. Do omawianej kategorii zalicza się przede wszystkim umowy ubezpieczeń majątkowych i tych ubezpieczeń osobowych, w których występuje świadczenie odszkodowawcze. Należą tu także te umowy gwarancyjne, w których gwarant zobowiązał się do naprawienia szkody. Przesłanką uzyskania odszkodowania przez poszkodowanego jest doznanie szkody.
Odpowiedzialność z tytułu poniesienia szkody w cudzym lub wspólnym interesie
Cechą tego reżimu jest bezwzględny obowiązek naprawienia szkody wynikłej z działania legalnego (są tu przypadki uregulowane np w art. 142, 438, 757 KC).
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:
Muszą być spełnione następujące przesłanki, aby doszło do obciążenia obowiązkiem naprawienia szkody innej osoby niż poszkodowany:
1/ istnienie bezprawnej szkody,
2/ zajście zdarzenia, z którym ustawa wiąże powstanie odpowiedzialności po stronie dłużnika,
3/ związek pomiędzy tym zdarzeniem a szkodą.
Szkoda bezprawna
Szkoda nie została zdefiniowana w przepisach KC. Za szkodę należy uznać uszczerbek w dobrach poszkodowanego, polegający na różnicy między stanem tych dóbr, powstałym wskutek zdarzenia szkodzącego a stanem jaki by istniał, gdyby nie zaszło to zdarzenie. Wyróżnia się szkodę majątkową i niemajątkową (krzywdę). Szkodą majątkową jest uszczerbek w dobrach i interesach o wartości majątkowej, dający się wyrazić w pieniądzu. Szkoda niemajątkowa dotyka ujemnych przeżyć człowieka. Polega na cierpieniach fizycznych i psychicznych. W obrębie szkody niemajątkowej powstać mogą konsekwencje majątkowe (np. uszkodzenie ciała wywołuje ból i utratę zarobków ze względu na niezdolność do pracy). Świadczeniem służącym naprawieniu szkody majątkowej jest odszkodowanie. Natomiast świadczeniem mającym naprawić szkodę niemajątkową jest zadośćuczynienie. Zgodnie z zasadą pełnego odszkodowania naprawienie szkody obejmuje straty, jakie poszkodowany poniósł (damnum emergens) oraz korzyści, jakie mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans).
Zdarzenie, z którym ustawa wiąże powstanie odpowiedzialności po stronie dłużnika
Normatywny opis zdarzenia, którego zaistnienie powoduje powstanie obowiązku odszkodowawczego przybiera różną postać. Od bardzo ogólnie sformułowanej (np. art.415 KC) aż po furmułę złożoną (np. art. 435 KC). W relacji “przyczynowej” zdarzenie jest “przyczyną” a szkoda “skutkiem”.
Związek pomiędzy tym zdarzeniem a szkodą
Związek przyczynowy w prawie cywilnym jest przedmiotową przesłanką odpowiedzialności, a więc pojęciem ze sfery faktów, które oznacza rzeczowe zależności między nimi. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Do normalnych następstw nie można zaliczyć okoliczności nadzwyczajnych, które zazwyczaj nie występują w sytuacjach podobnych do tych, które spowodowały szkodę.