Odmowa składania zeznań – kiedy przysługuje?
W jednym z poprzednich wpisów zajmowaliśmy się kwestią dowodów osobowych, a więc sytuacją, w której sąd, aby ustalić stan faktyczny, ucieka się do przesłuchania określonych osób. Ten rodzaj dowodu najpowszechniejszy jest w postępowaniu karnym.
Kodeks postępowania karnego wyraża obowiązek każdej osoby wezwanej w charakterze świadka do stawienia się i złożenia zeznań. Jest to jednak zasada ogólna i jako taka doznaje pewnych wyjątków. Można wyodrębnić kilka kategorii przesłanek uzasadniających odmowę złożenia zeznań lub udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania.
Więzy pokrewieństwa
Odmowa składania zeznań przysługuje osobą najbliższym dla oskarżonego. O tym, kto jest “osobą najbliższą” przesądza art. 115 § 11 k.k. – są to: małżonek, wstępny (każdy z rodziców, dziadków itd.), zstępny (każdy z dzieci, wnuków itd.), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Należy wyjaśnić, że zarówno rodzeństwo małżonka, jak i małżonek rodzeństwa oskarżonego to także “osoby najbliższe”. Odnośnie “wspólnego pożycia” zastrzec należy, że chodzi tu o konkubinat, tj. związek dwóch osób, które faktycznie żyją jak małżeństwo. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 2016 r. wspólne pożycie zachodzi również pomiędzy osobami tej samej płci – a więc pary homoseksualne również mają prawo odmowy zeznań.
Prawo odmowy składania zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Nie dotyczy to jednak osób pozostających w konkubinacie.
Odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie
Zgodnie z treścią art. 183 §1 k.p.k. „Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.” Oczywiście nie jest to odmowa składania zeznań w ogóle, a tylko prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie. Jak wskazał Sąd Najwyższy, sąd nie może dociekać powodów, dla których świadek odmawia odpowiedzi na pytanie, zasłaniając się obawą przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, co dotyczy także takich sytuacji, gdy odmową swoją świadek zubaża materiał dowodowy i tym samym utrudnia sądowi dotarcie do prawdy. Wyjaśnienie przez świadka powodu, dla których odmawia odpowiedzi na pytanie, samo w sobie mogłoby bowiem narazić go na odpowiedzialność. Wypytywanie świadka o okoliczności dotyczące skorzystania przez niego z uprawnienia z art. 183§ 1 k.p.k. musiałoby być wręcz ocenione w kategoriach rażącego naruszenia prawa (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2005 r., sygn. akt II KK 353/2004, OSNKW 2005/7-8 poz. 64).
Ponadto świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. Ewentualna odmowa sądu nie podlega jednak zaskarżeniu.
Szczególnie bliski stosunek osobisty
Ponieważ nie da się przewidzieć wszystkich możliwych sytuacji, kodeks postępowania karnego w art. 185 zawiera wyjątkową klauzulę ogólną, stanowiącą, że sąd może zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie. Jako przykłady takiego stosunku osobistego można podać posiadanie wspólnego dziecka przez osobę składającą zeznania i podejrzanego bądź oskarżonego, narzeczeństwo, bliską przyjaźń. Odmowa składania zeznań tej także kategorii może obejmować związki osób tej samej płci. Raczej ostrożnie organy podchodzą natomiast do luźniejszych, typowych dla kultury młodzieżowej związków (“chodzenia ze sobą”) – trzeba tu zbadać, czy w rzeczywistości zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty. Interpretacja tego pojęcia leży całkowicie w gestii sądu – dlatego do próby skorzystania z tej przesłanki osoba pragnąca uniknięcia składania zeznań powinna uciec się dopiero w ostateczności.
Zakazy dowodowe
Kodeks postępowania karnego jednoznacznie wyklucza możliwość składania zeznań przez określone kategorie osób. Art. 178 tej ustawy stanowi, że kategorycznie zabronione jest przesłuchanie w charakterze świadka duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. Podkreśla się przy tym, iż chodzi tu o duchownego któregokolwiek legalnie działającego w Polsce wyznania – istotny jest jedynie fakt pozostawania przez niego kapłanem tegoż wyznania oraz prywatny, indywidualny charakter spowiedzi.
Drugą kategorią osób wymienionych w art. 178 k.p.k. są obrońcy w procesie karnym. Uzasadnione jest to działaniem obrońcy wyłącznie celem dobra oskarżonego i poufnością ich relacji. Sąd nie może przesłuchiwać obrońcy, gdyż stanowiłoby to oczywiste i rażące naruszenie prawa oskarżonego do obrony.
Oskarżenie o współudział
Zgodnie z Art. 182. § 3 k.p.k. „Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.” Istotą tej regulacji jest postulat, by ów „oskarżony w innej toczącej się sprawie”, na skutek zmiany swojej sytuacji procesowej, nie był w istocie zmuszony zeznawać przeciwko sobie. W „swojej” sprawie, jako oskarżony, mógłby bowiem odmówić składania wyjaśnień bez żadnego powodu. Jako świadek – w braku omawianej regulacji – musiałby zaś zeznawać, pod groźbą odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Tymczasem okoliczności, o których miałby zeznawać, obciążyć mogłyby także jego samego.
Jeśli nie chcesz tracić czasu na samodzielną walkę sądową, nasi prawnicy z chęcią udzielą Ci kompleksowej pomocy. Sprawdź naszą ofertę lub skontaktuj się bezpośrednio z nami, a pomożemy Ci.